Szkorbut to choroba, która przez wieki dziesiątkowała załogi statków i mieszkańców oblężonych miast. Choć dziś rzadko spotykana, wciąż może stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia.
Czym jest szkorbut i dlaczego wciąż może być groźny?
Szkorbut, znany również jako gnilec lub cynga, to choroba wielonarządowa wywołana niedoborem witaminy C (kwasu askorbinowego) w organizmie. Choć w krajach rozwiniętych występuje rzadko, wciąż stanowi potencjalne zagrożenie dla określonych grup ludzi.
Głównym powodem groźnego charakteru szkorbutu jest fakt, że witamina C odgrywa kluczową rolę w syntezie kolagenu – białka niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania tkanki łącznej. Brak tego składnika prowadzi do osłabienia struktur organizmu, co może mieć poważne konsekwencje zdrowotne.
Co ciekawe, szkorbut dotyka głównie ludzi i niektóre naczelne, ponieważ większość ssaków potrafi samodzielnie syntetyzować witaminę C. Człowiek musi dostarczać ją z pożywieniem, co czyni nas podatnymi na jej niedobory.
Niedobór witaminy C – kluczowa przyczyna szkorbutu
Przyczyną szkorbutu jest długotrwały i znaczny niedobór witaminy C w diecie. Organizm człowieka nie jest w stanie samodzielnie produkować tej witaminy, dlatego musi ją regularnie pobierać z pożywienia.
Witamina C pełni w organizmie wiele istotnych funkcji:
- jest silnym antyoksydantem, chroniącym komórki przed działaniem wolnych rodników,
- wzmacnia układ odpornościowy,
- uczestniczy w syntezie kolagenu,
- wspomaga wchłanianie żelaza.
Objawy szkorbutu pojawiają się zazwyczaj po około 1–3 miesiącach stosowania diety ubogiej w witaminę C. Pierwsze symptomy występują, gdy stężenie kwasu askorbinowego we krwi spada poniżej 0,2 mg/dl.
Warto przeczytać: Obrzęk głodowy (opuchlizna głodowa) i jego przyczyny
Objawy szkorbutu – od krwawień po depresję
- Zmiany w jamie ustnej:
- zapalenie i przerost dziąseł,
- krwawienia z dziąseł,
- rozchwianie i wypadanie zębów.
- Zmiany skórne:
- łatwe powstawanie siniaków,
- wybroczyny,
- słabe gojenie się ran.
- Dolegliwości mięśniowo–szkieletowe:
- bóle mięśni i stawów,
- krwawienia do mięśni,
- zwiększone ryzyko złamań.
- Objawy ogólne:
- osłabienie,
- zmęczenie,
- utrata apetytu,
- niedokrwistość.
- Zaburzenia psychiczne:
- depresja,
- apatia,
- drażliwość.
W zaawansowanych stadiach choroby mogą pojawić się poważniejsze powikłania, takie jak neuropatia, duszności czy zaburzenia krążenia. Nieleczony szkorbut może prowadzić do śmierci.
Kto jest najbardziej narażony na zachorowanie?
Choć szkorbut jest dziś rzadkością w krajach rozwiniętych, niektóre grupy osób są szczególnie narażone na jego wystąpienie:
- osoby niedożywione, zwłaszcza z problemem uzależnienia od alkoholu lub narkotyków,
- seniorzy z ograniczonym dostępem do świeżej żywności lub zmniejszonym apetytem,
- pacjenci z zaburzeniami wchłaniania (np. choroba Leśniowskiego–Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego),
- osoby stosujące restrykcyjne diety wykluczające owoce i warzywa,
- dzieci karmione wyłącznie mlekiem krowim lub preparatami ubogimi w witaminę C,
- osoby z zaburzeniami odżywiania (anoreksja, bulimia),
- więźniowie i osoby przebywające w obozach dla uchodźców.
Warto pamiętać, że witamina C jest wrażliwa na obróbkę termiczną, dlatego dieta oparta głównie na żywności przetworzonej może nie dostarczać jej wystarczającej ilości.
Warto przeczytać: Zespół Budda–Chiariego – rzadka choroba wątroby
Diagnoza i leczenie – jak szybko pokonać szkorbut
Rozpoznanie szkorbutu opiera się głównie na obrazie klinicznym i wywiadzie żywieniowym. Badania laboratoryjne, takie jak pomiar stężenia witaminy C we krwi, mogą potwierdzić diagnozę, ale nie są niezbędne do rozpoczęcia leczenia.
Terapia szkorbutu jest prosta i skuteczna. Polega na:
- suplementacji witaminy C – można ją podawać doustnie, domięśniowo lub dożylnie, w zależności od stanu pacjenta;
- modyfikacji diety – wprowadzenie produktów bogatych w witaminę C;
- leczeniu objawowym – np. opieka stomatologiczna przy zmianach w jamie ustnej.
Co ważne, efekty leczenia są widoczne bardzo szybko. Wiele objawów zaczyna ustępować już w ciągu 24 godzin od rozpoczęcia suplementacji. Pełne wyleczenie zwykle następuje po kilku tygodniach terapii.
Profilaktyka – dieta bogata w witaminę C kluczem do zdrowia
- Regularne spożywanie produktów bogatych w witaminę C, takich jak:
- owoce cytrusowe,
- truskawki,
- pomidory,
- papryka,
- brokuły,
- kapusta,
- ziemniaki.
- Minimalne przetwarzanie żywności – witamina C jest wrażliwa na wysoką temperaturę i długie przechowywanie.
- Suplementacja w przypadku zwiększonego zapotrzebowania lub ograniczeń dietetycznych.
- Regularne badania kontrolne u osób z grup ryzyka.
Warto pamiętać, że dzienne zapotrzebowanie na witaminę C dla osoby dorosłej wynosi ok. 75–90 mg. W przypadku palaczy, kobiet w ciąży czy osób narażonych na stres oksydacyjny, zapotrzebowanie to może być wyższe.
Szkorbut w historii – od wypraw morskich po współczesne przypadki
Szkorbut odegrał znaczącą rolę w historii ludzkości. Był główną przyczyną zachorowań i zgonów wśród marynarzy podczas długich wypraw morskich. Szacuje się, że w XVI–XVIII wieku z powodu szkorbutu zmarło więcej żeglarzy niż w wyniku wszystkich bitew morskich, sztormów i innych chorób razem wziętych.
Warto przeczytać: Uogólnione zwapnienie ścian tętnic u niemowląt: rzadka i groźna choroba
Przełomem w walce ze szkorbutem były badania szkockiego lekarza Jamesa Linda, który w 1747 roku przeprowadził pierwszy udokumentowany eksperyment medyczny, dowodząc skuteczności cytrusów w leczeniu tej choroby.
Choć dziś szkorbut jest rzadkością, wciąż zdarzają się przypadki zachorowań. W ostatnich latach odnotowano je m.in. wśród:
- uchodźców i ofiar klęsk żywiołowych,
- osób stosujących ekstremalne diety,
- pacjentów z zaburzeniami psychicznymi wpływającymi na odżywianie.
Te współczesne przypadki przypominają, że mimo postępu medycyny i wiedzy żywieniowej, szkorbut nadal może stanowić zagrożenie dla zdrowia. Dlatego świadomość znaczenia zbilansowanej diety i odpowiedniej podaży witaminy C pozostaje kluczowa dla utrzymania dobrego stanu zdrowia.